-Պարոն Ադալյան, տագնապալի ժամանակներում ենք ապրում. քաղաքի կենտրոնում հնչում են հրազենային կրակոցներ, նախկին բարձր պաշտոնյաներ են մահանում կասկածելի ինքնասպանությունների, կենցաղային վթարների պատճառով: Ձեր երկարամյա կենսափորձը, գրական պատկառելի վաստակը ի՞նչ են հուշում, ինչպե՞ս եք ընկալում այս ամենը:
-Բնականաբար, ես էլ եմ անհանգստացած այս իրավիճակի պատճառով: Եվ երբեմն ինքս ինձ սխալ հարց եմ տալիս. «Ո՞վ է մեղավոր»:
-Սխա՞լ հարց է դա: Բոլորս ենք ցանկանում իմանալ, թե ով է մեղավոր և ով պիտի կրի այս մղձավանջի մեջ մեզ գցելու պատասխանատվությունը:
-Կան սխալներ, որոնք երբեմն ավելի ճիշտ են: Այո՛, ես հարց եմ տալիս՝ ո՞վ է մեղավոր: Թող դիվանագիտական դիտարկում չհամարվի իմ պատասխանը: Բայց իմ պատասխանն է՝ մեղավոր ենք մենք բոլորս, բոլոր օղակները՝ ներքևից մինչև վերև: Մեղավոր ենք, որովհետև կորցրել ենք ազգային արժեքների գնահատության չափանիշները: Էսպես կարո՞ղ է շարունակվել: Իհարկե, կարող է շարունակվել: Բայց սա տխուր շարունակություն կլինի: Ոմանք ասում են՝ ոչինչ չի փոխվել: Չգիտեմ՝ անկե՞ղծ են ասում, թե՞ խաղ են անում: Ինձ թվում է երկրորդն է՝ խաղ են անում: Որովհետև եթե մարդն ունի բնական ընկալումներ, չի կարող չտեսնել, որ շատ բան փոխվել է: Բայց և շատ բան մնացել է նույնը: Այսօր մենք գտնվում ենք զարգացման ընթացքի մեջ: Ինչպես թատրոնը, ներկայացումն է մի բանից սկսվում, ապա զարգանում, գնում-հասնում իր գագաթնակետին, իր վերջաբանին, այնպես էլ մեր կյանքն է այսօր: Եվ չզարամանաք, սա միայն մեզ չի վերաբերում, աշխարհն է այդպիսին: Մենք մեզ բացառիկ չհամարենք, գիտակցենք, որ հայերս մարդկության մի մասն ենք և մարդկության շատ ճիշտ ու սխալ, դրական ու բացասական երևույթների կրողներն ենք նաև: Այնուամենայնիվ, մարդը նյութական է, մենք՝ հայերս, նույնպես: Եվ մենք ուզում ենք օր առաջ տեսնել այն լույսը, որին ձգտում ենք: Կգա՞ լույսը, կլինի՞ լույս, կլինի՞ «Եղիցի լույս»: Ես կարծում եմ, որ պիտի լինի: Ես հավատում եմ: Գիտե՞ք՝ ինչու եմ հավատում. ինձնից ելնելով: Եվ ուզում եմ, որ շատերն ինձ նման լինեն: Ես շատերի նման եմ: Բայց և ուզում եմ, որ շատերն էլ ինձ նման լինեն, վերջակետ չդնեն զարգացումներին, ինչ-որ կարևոր բաներում հետ նայեն, բայց գերիշխողը լինի առաջ ուղղված հայացքը: Դա կարևոր է: Կարևոր է, ինչպես նշում են, մարդկանց գիտակցության փոփոխությունը: Դա ամենադժվար փոփոխելի ասպարեզն է: Գիտակցությունը փոխելու համար երբեմն դարեր են պահանջվում: Հին աշխարհում բոլոր սյուժեներում աստվածներ էին հերոսները, չէ՞: Որպեսզի Հին աշխարհի արվեստի, մշակույթի աստվածային գիտակցությունը փոխվեր, Վերածննդից դրա համար պահանջվեց մի քանի հազարամյակ: 15-16-րդ դարերի Եվրոպայի Վերածնունդը մենք էլ ենք ունեցել: Նկատի ունեմ Գրիգոր Նարեկացուն՝ 10-րդ դարում, մեր միջնադարյան բանաստեղծներին: Վերածնունդը աստվածների մարդկայնացումն է և ոչ թե հնի, կլասիկայի վերստեղծումը: Վերածնունդը մարդկայնացրեց աշխարհը: Միքելանջելոյի, Դա Վինչիի, Ռաֆայելի, Նարեկացու շնորհիվ աշխարհը, որ ժամանակին ավելի աստվածային էր, դարձավ մարդկային աշխարհ: Չգիտեմ՝ այս մտքերս որքանով են ճիշտ, որքանով՝ սխալ: Ի դեպ, ես ինձ երբեք անսխալական չեմ համարում: Եվ իմ ամենավճռական քննադատներից եմ հենց ինքս: Ամեն ինչի մասին խոսելիս կասկածանքով եմ լցված՝ արդյո՞ք այդպես է, ինչպես ես եմ ասում: Բայց մի հարցում հաստատ պիտի հորդոր հնչեցնեմ. չլինենք ուրագի նման՝ «միշտ դեպի ինձ, միշտ դեպի ինձ», այլ սղոցի նման՝ «մեկ դեպի ինձ, մեկ դեպի քեզ»: Հասկանանք իրար: Սիրենք իրար, որ չենք անում, ցավոք սրտի: Մենք չենք սիրում իրար: Գնահատենք միմյանց: Ոչ թե դատավոր, այլ դատապաշտպան լինենք միմյանց համար:
-Մեր դժբախտությունների պատճառը մեր մեջ տեսնելով՝ ասում եք, թե կորցրել ենք ազգային արժեքների գնահատության չափանիշները: Իսկ եղե՞լ է այնպիսի ժամանակ, երբ մենք հավատարիմ ենք եղել այդ արժեքներին, երբ դրանք կորած չեն եղել, գործածական-պահանջված են եղել մեր կյանքում՝ մեծ իմաստով: Եթե անգամ չմխրճվենք մեր ազգային պատմության խորազննումների մեջ, կարո՞ղ եք հարցս դիտարկել Ձեր ապրած տասնամյակների համապատկերում և այդ ընթացքի տիրույթում առանձնացնել արժեհամակարգի ընդունելի ընկալումների շրջանը:
-Այո՛, հիշում եմ այդպիսի շրջան: Այդպիսի շրջան եղավ 1960-ական թվականներին՝ Պարույր Սևակի ժամանակներում: Կային այդ տարիներին արժեքներ: Եվ պրոպագանդվում ու պաշտպանվում էին այդ արժեքները:
-Այդ արժեքները հասարակությու՞նն էր ձևավորել, թե՞ անհատները, մտավորականությունը, նույն Ձեր նշած Պարույր Սևակը: Կամ գուցե երկրի ղեկավարությու՞նը, վարչական լծակներին տիրապետող խա՞վն էր այդպիսի պահանջ իջեցրել վերևից, գուցե աշխարհի, ողջ մարդկության դրվա՞ծքն էր այդպիսին՝ մեծ հաշվով: Մի խոսքով՝ ո՞վ, ի՞նչն էր այդ դաշտի ստեղծողը:
-Հասարակությունը միշտ չէ, որ գնում է իր լավագույն անհատների հետևից: Հաճախ հակադրվում է: Օրինակ՝ հիշեք Չարենցի ճակատագիրը: Հասարակությունն էր ասում չէ՞, որ Չարենցը ժողովրդի թշնամին է, Բակունցը ժողովրդի թշնամին է։
-Հասարակությունը Չարենցին, Բակունցին, մյուսներին դատապարտում էր պարտադրված, ստալինյան մսաղացի ատամնանիվների տակ չհայտնվելու վախից դրդված: Չե՞ք կարծում, որ վախի մթնոլորտում հասարակությունը զրկված է անկեղծ լինելու «շքեղությունից»:
-Հիմա ինձ ու քեզ որևէ բան չի՞ պարտադրվում: Ինչու՞ մենք չենք ենթարկվում այդ պարտադրանքին: Հետևություն՝ շատ կարևոր է չենթարկվել նաև: Սոցռեալիզմի ժամանակաշրջանում ստեղծագործում էր նաև Մարտիրոս Սարյանը: Եվ ունեինք ուրիշ լավ նկարիչներ նույնպես, միայն Մարտիրոս Սարյանը չէր: Նրանք չենթարկվեցին, կատարեցին իրենց ներքին մարդու հուշումները: Թող բարձրագոչ չհնչի. կարևոր է, որ հասարակությունը, ժողովուրդը լսի իր լավագույն զավակներին, գնա նրանց հետևից: Դրա համար լավագույն պետք է համարել ոչ միայն ընտիր մարդկանց ժամանակները, այլև լսող հասարակության ժամանակները: 1960-ականներն այդպիսին էին: Ազգային զարթոնքը, Ցեղասպանության հարցերի արծարծումները, Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրի ստեղծումը լավ ժամանակների վկայություններ են: Լավ ժամանակներ էին ճարտարապետության համար Ալեքսանդր Թամանյանի, Ռաֆայել Իսրայելյանի ժամանակները: Եղել են լավ ժամանակներ: Չեմ հասկանում, երբ ոմանք տարակուսում են՝ հիմա շարունակելու բան կա՞: Իհարկե, շարունակելու բան կա: Ամեն ինչ ջնջելը վատ հեղափոխականություն է: Չեմ ուզում անունը տալ, բայց երևույթը ներկայացնեմ. մեր մշակութային ասպարեզի պատասխանատուներից մեկը, երբ ստանձնեց իր բարձր պաշտոնը, հեռուստատեսությամբ ասաց, թե մենք գրականություն և արվեստ չունենք, մենք նոր-նոր դրանք պետք է ստեղծենք:
-Եթե չունեինք, ինքն ի՞նչ ոլորտ էր ղեկավարում:
-Տխուր կարծիք է: Սխալ կարծիք է: Պոստմոդեռնիզմը շարունակում է նաև անցյալի ավանդույթները: Զրոյական կետից չի սկսվել պոստմոդեռնիզմը: Անցյալ ունի, թիկունք ունի, պատմություն ունի: Իսկ ժողովուրդը, հատկապես մեզ նման ժողովուրդը մեծ և ուսանելի պատմություն ունի, որի հետ պիտի հաշվի նստի: Բայց մենք, ցավոք, ականջալուր չենք լինում այդ պատմությանը: Խորենացին ի՞նչ դառը քննադատություն է արել իր ժամանակի վերաբերյալ:
-Ամեն բան հակիճ, բայց խորապես ներկայացված է Պատմահոր հայտնի «Ողբում»:
-Այո՛, հայտնի «Ողբում»: Կարդում ես, կարծես այսօր գրված լինի:
-Սա մեզ պիտի հիասթափեցնի՞, թե՞ հուսադրի:
-Այն երկիրը, այն ժողովուրդը, որ չունի թեկուզ մեկ ընդդիմադիր անհատականություն, դատապարտված է կործանման: Խորենացին իր «Ողբով», իր պատմությամբ մեծապես նպաստել է մեր հայրենիքի, Հայաստանի, հայ ժողովրդի գոյապահպանությանը: Այսպիսի մարդիկ պետք է նկատվեն, գնահատվեն, սիրվեն, շարունակվեն:
Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ